Sanskrit
7. प्रथमा निर्दिष्टं समास उपसर्जनम्।
पदच्छेदः - प्रथमानिर्दिष्टं, समास,
उपसर्जनम् इति त्रिपदात्मकं सूत्रम्।
विग्रहः - प्रथमया (विभक्त्या) निर्दिष्टम् प्रथमानिर्दिष्टम्।
सूत्रवृत्तिः - समासशास्त्रे
प्रथमानिर्दिष्टम् उपसर्जनसंज्ञं स्यात्।
सूत्रार्थः- सूत्रस्थपदानामेव
अर्थकरणे समासे चिकीर्षते यद् पदं प्रथमानिर्दिष्टं भवति तस्य उपसर्जनसंज्ञा
इत्यर्थो लभ्यते। तथा सति कृष्णं श्रितः इत्यत्र समासे चिकीर्षिते कृष्णशब्दस्य
प्रथमानिर्दिष्टत्वाभावात् श्रितशब्दस्यैव प्रथमानिर्दिष्टत्वात् तस्यैव
पूर्वनिपातः स्यात्। अतः सूत्रस्थसमासे इति पदेन समासविधायकशास्त्रे इत्यर्थः
बोध्यः। तेन च सूत्रार्थः एवं भवति - समासविधायकशास्त्रे यत्प्रथमानिर्दिष्टं भवति
तस्य उपसर्जनसंज्ञा इति। तथा च पूर्वोक्तस्थलेऽपि दोषः न स्यात्।
उदाहरणम् - अधिहरि इत्यस्मिन् समासे हरौ इति लौकिकविग्रहे हरि ङि
अधि सु इति अलौकिकविग्रहवाक्ये अव्ययं विभक्तिसमीपेत्यादि सूत्रेण समासे
सुपोधातुप्रातिपदिकयोः इत्यनेन सूत्रेण सुब्लुकि हरि अधि इत्यवस्थायां
प्रकृतसूत्रेण समासविधायकशास्त्रे अर्थात् अव्ययं विभक्तिसमीपेत्यादि सूत्रे
प्रथमानिर्दिष्टं भवति अव्ययम् इति पदम्। तथा च तस्य उपसर्जनसंज्ञायां उपसर्जनं
पूर्वम् इत्यनेन तस्य पूर्वनिपाते अधिहरि इति जाते तस्मात् सु प्रत्यये तस्य च
लोपे अधिहरि इति रूपम्।
No comments:
Post a Comment