Sanskrit
3. विशेषणं विशेष्येण बहुलम्।
पदच्छेदः - विशेषणं, विशेष्येण,
बहुलम् इति।
अनुवृत्तिः - पूर्वकालैक इत्यादि
सूत्रात् समानाधिकरणेन इत्यस्य, विभाषा, सह सुपा, सुबामन्त्रिते
इत्यस्मात् च सुप् इत्यादीनामनुवृत्तिः। समासः, तत्पुरुषः इति च अधक्रियते।
सूत्रवृत्तिः - भेदकं समानाधिकरणेन भेद्येन
बहुलं प्राग्वत्।
सूत्रार्थः - भेदकम् इत्यस्य
व्यावर्तकमित्यर्थः। विशेषणम् इति यावत्। भेद्यञ्च विशेषयम्। विशेषणीयं विशेष्यम्।
तथा च विशेषणवाचि सुबन्तं विशेष्यवाचिना समानाधिकरणेन सुबन्तेन सह बहुलं समस्ये, स च तत्पुरुषः समासः भवति इत्यर्थः। अत्र हरदत्ताचार्यस्तु
एवमभिप्रैति यद् समस्यमानपदद्वयजन्योबोधप्रकारकयोः विशेषणविशेष्यधर्मयोः यत्र
परस्परव्यभिचारः तत्रैव समासः स्यात् इति।
उदाहरणम् - नीलम् उत्फलम् इति विग्रहे विशेषणवाचि नीलम् इति सुबन्तं
विशेष्यवाचिना उत्पलम् इत्यादिना सह समस्यते। तथा च नील सु उत्फल तु इत्यवस्थायां
प्रकृते सूत्रेण समासे,
समासत्वात् प्रातिपदिकत्वे, सुब्लुकि,
नील उत्फल इत्यत्र आद्गुणः इत्यनेन गुणे कृते नीलोत्फल
शब्दात् सु प्रत्यये कृते नीलोत्फल सु इत्यवस्थायां परवल्लिङ्गं
द्वन्द्वतत्पुरुषयोः इत्यनेन नपुंसकलिङ्गत्वे अतोऽम् इत्यनेन सूत्रेण च सु
प्रत्ययस्य अमादेशे,
पूर्वरूपे च कृते नीलोत्फलम् इति रूपम्।
विशिष्टविचारः - सूत्रे बहुलम् इति पदं
श्रूयते। क्वचिद्प्रवृत्तिः क्वचिदप्रवृत्तिः क्वचिद्विभाषा क्वचिदन्यदेव इति
च बहुलशब्दस्य विषये श्रूयते। अतश्च
क्वचित् प्रवृत्तिरित्यनेन नित्यसमासः ज्ञेयः। उदाहरणं तु कृष्णसर्पः।
क्वचिदप्रवृत्तिरित्यनेन च निषेधः। तस्योदाहरणं च रामो जामदग्न्यः। क्वचिद्विभाषा
इत्यस्य च विकल्पेन इत्यर्थः। यथा नीलोत्फलम् इति समासे। समासाभावे तु नीलमुत्फलम्
इति।
दलप्रयोजनम् - विशेष्यम् इति पदं
किमर्थम्?
तक्षकः सर्पः इत्यत्र समासनिवृत्त्यर्थम्। यतः सर्पस्य
तक्षकत्वं कदापि विशेष्यं न भवति। विशेष्यपदाभावे तु समासः स्यात्। विशेषणम् इति
पदं किमर्थम्?
लोहितः तक्षकः इत्यत्र समासनिवृत्त्यर्थम्। अत्र च लोहितः
विशेषणं,
परं तक्षकस्तु न विशेष्यम्। यदि सूत्रे विशेषणम् इति पदं न
उच्यते,
तर्हि प्रकृते समासः स्यात्।
No comments:
Post a Comment